Korumacı cinsiyetçilik, bayanları kırılgan, korunmaya muhtaç yahut muhakkak rollerle hudutlu olarak gören bir tavırdır. Bu tavırdan kaynaklanan yaygın davranış kalıpları bayanları klâsik cinsiyet rollerine sıkıştırarak, onları ‘koruma altına alma’ argümanıyla denetlemek ister. Bu anlayış esasen sinsi bir biçimde, bayanların kendi başlarına karar alamayacaklarını, kendilerini koruyamayacaklarını ve münasebetiyle erkeklerin onları müdafaası gerektiği niyetinden kaynaklanır. En son olarak bu cins cinsiyetçilik, müdafaa söylemi ismi altında muhakkak rollerin bayanlara atfedilmesini yasal kılmak yoluyla aslında ataerkil işleyişi dayatır. Örneğin, bayanların hane içinde sonsuz döngüdeki işleri karşılıksız yapmasını, çocuk bakımından asıl sorumlu kişi olmasını, yemek, paklık üzere birçok işi ‘sevgiyle’ ve ‘isteyerek’ üstlenmesini olağanlaştırır. Böylelikle bayanı ‘evde kalmasını sağlayarak koruduğunu’ düşünen-iddia eden erkek hane içinde tüm bu işlerden muaf kalırken, dışarıda son derece konforlu bir hayat sürdürerek cinsiyetçiliği olağanlaştırır.
Peki, özel alanın dışına çıkarak bir iş, bir meslek edinmiş bayanlar neden konut işlerinden muaf değildirler? Bunu çözecek ekonomik girdiye sahip bayanlar neden hala tüm bu mesken içi işlerin tertibinden sorumludur? Bayanlar; ailenin hasta bakıcısı, çocuk bakıcısı rolünde hiçbir aşınma olmadan ‘duygusal emeğinin’ hala tartışmasız sömürüldüğü sisteme neden maruz kalır?
Tüm bu emek sömürüsü karşısında aslında bayanı korumakla ilgili bir kederi olmayan müdafaacı cinsiyetçi telaffuzun failleri, tersine kamusal alanda da bayanın ne giyeceğinin/giymeyeceğinin belirlenmesinde başrol oynar. Bayanı muhafaza argümanı çerçevesinde, bireyin bayan arkadaşlarını kıymetlendirme pratikleri, bayanı kendi eril bakış açısına dayalı bir ölçüt sistemine tabi tutmak, bayanın arkadaşlarıyla ilgisinin içeriğini bilmek ve belirlemek, iş ortamında nasıl davranacağına kadar müdahale etmek muhafaza söylemi altında üretilen cinsiyetçiliğin göstergeleridir. Ayrıyeten bayanları ‘koruma’ mazeretiyle muhakkak rollerle sınırlamak, onları kırılgan yahut zayıf olarak göstermek de esasen bayanları muhakkak alanlardan uzak tutmaya; bilim, sanat ve iş alanlarında onları engellemeye aracılık eden sinsi bir yoldur.
Korumacı cinsiyetçiliğin, bilhassa de bayanın evvel kendi ailesinde, sonra sevgilisi/eşi ile olan ilgisinde ‘sevgi yahut koruma’ kılıfları altında kolay kolay yasallaştırıldığını görürüz. Pekala, müdafaacı cinsiyetçi telaffuzun bu kadar kabul görmesinin gerisinde ne yatar? Bu telaffuz, bayanları daima bir tehdit altında yaşayan ve korunmaya muhtaç olarak gören bir algı üzerine heyetidir. Bu tehdit bazen gerçek, bazen hayali olabilir. Muhafazacı cinsiyetçilik yapanlar tehdidi yaratan ögelerle çaba etmek yerine maruz kalanı muhafazaya almayı, yani kısıtlamayı daha mantıklı bulurlar. Gerçek ya da hayali bir tehdit argümanını daima ortaya koymak bayanların kararlarına müdahale edilmesi ve özgürlüklerinin kısıtlanması gerektiği fikrini yaymayı kolaylaştırır. Bayanların bağımsızlığını ve özgürlüklerini sınırlayarak onların ömürlerini denetim altına almaya yönelik bu işleyişin bir sonucu olarak muhafazacı cinsiyetçilik kendisini legal kılar ve bu yolla bayanların özgürlüklerinin ve bağımsızlıklarının sınırlaması bir sorun olarak görülmez. ‘Kadınların iyiliği’ iddiası-kılıfı altında esasen kırılgan erkeklik tarafından sunulan ve bayanları denetim etme gereksinimine dayanan birtakım örnekler şunlardır: Ekseriyetle ‘kadınlar için riskli’ olarak kabul edilen yerlerden kaçınmaları, belli giysi kurallarına uymaları, herkesle irtibat kurmamaları, muhakkak iş tekliflerini reddetmeleri ve toplumsal medya kullanımlarını kısıtlamaları vb. Bayanlar bu tıp muhafazacı cinsiyetçilikle daraltılan hayatlarına karşı çıkarak, istedikleri üzere bir ömür sürmeye çalıştıklarında ise ekseriyetle büyük dirençle karşılaşırlar. Tüm bu cinsiyetçi ablukaya karşı, yüz yılı aşmış bir bayan çabası tarihine karşın, bayanlar bugün hala ‘cinsiyet meselesinin eşitlikçi tahlilinin feminizm’ olduğunu anlatmak için canhıraş bir cinsiyet eşitliği gayreti içindeler.
Bu yazıda bilhassa kıymet kavramını seçiyorum. Neden? Zira artık eril akıl, taarruzdan savunma sınırına geçti ve savunmasını pek çok manipülatif yolla yapmaya başladı.
Harran’daki arkeoloji kazılarında çalışan köylü bayan çalışanlar. Bana göre- en manipülatif olanı ise ‘bizim kültürde bayana çok paha verilir’ argümanı ile yapılan savunmadır. Dolaylı, üstü örtük cinsiyetçilikle uğraşmak açık olanıyla uğraşmaktan daha zordur. Paha kavramı örtük biçimde, bayanların lehineymiş üzere bir lisan kurarak bayanları pasifize etmeye yönelik bir avuntu sınırı kurar ve bayanların bu ‘verilen’ bedel ile yetinip gönençli bir formda bunu ‘eşitlik’ olarak varsaymasını umar. Örneğin; Evvelden Türklerde bayan hakan bile olabildiğini, Çerkeslerde kızların meskenin en pahalı konuğu olduğunu, Alevilerde ayrım olmadığını hepimizin can olduğunu, bayanın ana, cennetin de anaların ayağının altında olduğunu, bayanın erkeğin başının tacı olduğunu, çiçek olduğunu, ailenin temeli olduğunu, yuvayı dişi kuşun yaptığını vs. duyarız. Sizin de kulağınızı tırmalamadı mı?
Oysa kutsal aile masalının temeli olan bayanlar hala miras hakkını alamıyor, hala mevtle kalım ortasında bir erkeğin vicdanına bırakılıyor, hala eşit işe eşit fiyat alamıyor, hala vücudu üzerinde kelam sahibi değil…. Lakin çok değerli…. Bedel değişkendir; toplumdan topluma, inançlara, periyotlara nazaran kıvamı ve ölçüsü değişir. Eşitlik süreklilik ister, hiçbir topluluğun, bir dinin, bir idarenin, periyodun yahut rastgele bir değişkenin belirleyebileceği bir durum değildir. Eşitsindir ya da değilsindir!
Peki, arkeoloji alanında çalışan bayanlar açısından durum nedir? Aileden topluma, toplumdan aileye, siyasete, kültüre, mesleklere her yere sinen bu açık ya da dolaylı cinsiyetçilik hallerini, arkeoloji alanında çalışan bir bayan olarak değerlendireceğim.
ARKEOLOJİ VE MUHAFAZACI CİNSİYETÇİLİK
Arkeoloji disiplini de ‘beklenildiği’ üzere parlak bir tablo sunmuyor. Bu beklenti arkeoloji üzere insanlık tarihindeki değişimlerin, dönüşümlerin olduğu derin bir alanı araştıran şahısların cinsiyetçilik sıkıntılarına bulaşmayacaklarına dair bir yanılsama içinde olduklarını düşündürür. Fakat bu fikir epeyce naiftir zira tarih anlatılarına dikkatlice bakıldığında bayanların neredeyse figüran rollerle sonlu olduğu eril bir anlatıyla karşılaşırız. Bu durumun devam ettiğini de tecrübelerimizden bilmekteyiz. Gerçekten hala arkeolojik hafriyat ve çalışmalarda çoklukla erkek merkeziyetçi bir bakış açısından kaynaklanan eşitsizlik, kayıtsızlık ve son olarak bayan arkeologların görünmezliği ile karşı karşıyayız. Yalnızca bayanlar değil, LGBTİ+’ları görünmez kılma, eksiltili bir anlatıya mahkum etme eğilimiyle de karşı karşıyayız. Sıklıkla bulguların yorumlanmasında erkeklerin hakimiyeti, erkek arkeologların faaliyetlerine çok mana yüklenmesi, bayanların ve LGBTİ+’ların rollerinin görmezden gelinmesi ya da önemsizleştirilmesi… Cinsiyetçi önyargılar nedeniyle bulguların yanlış/taraflı ya da varsayımlarla yorumlanmasına rastlıyoruz; özellikle mezar buluntularında silahların ve mezar ikramlarının sırf erkekleri temsil ettiği, süs eşyalarının da bayanlara ilişkin olduğu üzere aldatıcı ve dar bir bakış açısıyla yorumlanması ve kayıt altına alınması üzere… Gözden kaçırılan ancak değerli bir öteki sıkıntı de akademik olarak yahut kazı/araştırma üzere alanda cinsiyet eşitliği yahut farklı cinsiyet kimliklerinin varlığına dair farkındalık çalışmalarının dışlanması. Bu da çeşitli cinsiyet rolleri yahut toplumsal cinsiyetin çeşitliliği konusunda yapılan varsayımların eksik, yanlış, taraflı yahut tümden yok sayılmasına neden olabiliyor.
Kadınların farklı mesleklerde olduğu üzere arkeoloji alanında da açık cinsiyetçilik, düşmanca cinsiyetçilik ve ayrımcılıkla baş başa kaldıkları açıktır. Açıktan cinsiyetçilik cinslerinin yanı sıra arkeoloji/kazı alanında ‘korumacı cinsiyetçilik’ ile de sıklıkla karşılaşıyoruz. Hafriyat alanlarında yapılan çalışmalarda, bayan arkeologların ‘kadına uygun’ olarak tayin edilen ve hudutlu sorumluluklarla görevlendirildiklerini yaşadıklarımızdan ve anlatılardan biliyoruz. Bayan arkeologlar daha çok ofis işleri, çizim, depo sorumluluğu üzere işlere uygun görülmekte. Örneğin, Türkiye’de yer alan birden fazla hafriyatta bayan arkeologların ya da öğrencilerin yerde ‘ağır iş yapamayacağı’ ‘fiziklerine daha uygun’ olduğu üzere savlarla hafriyat konutlarında ikincil işlerde görevlendirildiğine şahit oluyoruz. Bu durum eleştirildiğinde sıklıkla müdafaacı cinsiyetçilik söylemi ile karşı karşıya kalıyoruz; “aslında sizi koruyoruz, ağır işleri vermiyoruz, yıpranmanızı istemiyoruz” gibi… Bu mevzuya dair yürütücüsü olduğu yüzey araştırması projesinde direkt doğruya “kız öğrenci istemem” tavrı sergileyen, münasebet olarak kız öğrencilerin süratli yürüyemeyerek işi yavaşlatacaklarını öne süren bir akademisyenle sohbet
ettik. Akabinde “ne gerek var o kadar yorulmalarına” biçiminde bir muhafazacı cinsiyet telaffuzuna sığındığını gördük. Açık ayrımcılığa karşı itirazlar bu akademisyeni müdafaacı cinsiyetçi bir söyleme itti.
AR-KA PROJESİ ismi ile 2023 yılında hafriyat alanlarında neler olduğunun raporlanması gayesiyle yürütülen bir çalışmada hafriyat alanlarında yaşanan cinsiyetçiliği de açığa çıkaran sorular ve sonuçlar muhafazacı cinsiyetçiliğin çarpıcı ve sıradan örnekleridir. Raporda görüşmecilerden direkt alınan cevaplar şöyle:
“Kadın olduğum için yüzey araştırmasına alınmadım.”
“Kazı alanlarındaki iş kısmıyla birlikte, vakit zaman alanda çalışan personeller sebep gösterilerek, bilhassa bayan çalışanların kıyafetine yönelik cinsiyetçi ve ayrımcı yaklaşımlar yapılıyor. Emekçilerin çoğunluğu erkek olduğu için ‘işte burası yöre, yöresel bir yer, klasik bir yer’ mazereti var. ‘Burada işte laf kelam olmasın.’ ‘Aman başımız kaygıya girmesin’ manasında bir namus bekçiliği var bir taraftan.”
“Arazi sorumlusu aman bir erkek olsun, raporlamayı bayanlar yapsın, yerle ilgili bir iş yapılacaksa erkekler çıksın. Bayanlar çizime geçsin, raporlamaya geçsin formunda bir ayrımcılık yapılıyor. Bu başlarda olumlu bir ayrımcılık olarak gözükse de bence negatif zira işimi yapmamı engelliyor, beni ekarte ediyor.”
Bu üç örnekte de besbelli bir muhafazacı cinsiyetçi yaklaşımın sergilendiğini görüyoruz. Enteresandır ki muhafazacı cinsiyetçiler, bayan arkeologlar/öğrenciler sözel ve davranışsal olarak küçümseyici hallere maruz kalıp bunu lisana getirdiklerinde onları ‘alıngan/ kırılgan’ olmakla suçlayabilmekteler. Erkekler, bayanları kırılgan oldukları teziyle korurken, birebir vakitte onları çok kırılgan olarak damgalayabiliyorlar. Bilhassa bayan arkeologlar yahut öğrenciler, maruz kaldıkları kelamlı ve fizikî tacizi lisana getirdiklerinde, yalnızlaştırılıyor, susturuluyor ve taciz edildiğine inanılmıyor. Bu biçimde, bayanları tabansız bir kuyuya hapsetme ortamı oluşturuluyor. Anlatılan bu örnekler cinsiyetçiliği alan çalışmalarında direkt deneyimleyen ve lisana getiren bayan öğrencilerden, bayan akademisyenlerden gelmekte. Bu durumda, müdafaacı cinsiyetçiliğin bayanları desteklemek yerine problemlerle yüzleşmelerini engelleyen bir tavır sergilediği açıkça ortaya çıkıyor. Bu cins cinsiyetçilik, bayanları muhafaza ismine gösterdiği ilgiden fazla, onları yalnızlaştıran ve hatta hatalı hissettiren bir tehlike içerir, bu da gerçek problemlerle yüzleşmelerini zorlaştırır. Bayanların potansiyellerini sinsi bir halde kısıtlamaya yönelik, ekseriyetle olumlu ve dayanışmacı tabirlerle başlayan fakat vakitle denetim edici ve sınırlayıcı bir davranışa dönüşen bu yaklaşım, çabucak fark edilmeyen bir stratejiyi içerir. Muhafazacı cinsiyetçilik anlayışı oluşturulduktan sonra, bayanları arazi çalışmalarına yahut engellemek istenen rastgele bir işe uygun olmadığına inandırmak çok daha kolay hale gelir. Üstelik, bu algının toplumsallaşması ‘kadın işi’ üzere bir kategorinin oluşmasına da yol açar. Böylelikle, artık olağanlaşan bir formda bayanların cinsiyetlerine uygun olmadığı gerekçesiyle birçok iş alanından, uğraş harcanmadan dışlanmalarını kolaylaştıran bir sistem halini alır ve bu cins cinsiyetçilikle uğraş etmeyi de zorlaştırır.
Bu argümanları ileri sürenler, biyolojik indirgemeci bir yaklaşımla bedensel yetersizlik yahut kırılganlık üzere öne sürdükleri özellikler üzerinden bayanları kısıtlamaya çalışırlar. Fakat bu tavır, alanda saatlerce çalışan bayanları, daima mesken işleriyle meşgul olanları, tarla işlerinde efor harcayanları, çit çekenleri, orak biçenleri, hatta doğum sürecinde vücutlarını parçalayıp yine birleşenleri görmezden gelir. Bu örnekleri vererek, eril fikre temel sorunları açıklamaktan yorulduk.
Korumacı cinsiyetçilik ya da öbür ayrımcılık çeşitlerine karşı bayanlar ses çıkarmaya başladığında, ‘tarafsızlığı bozmakla’ suçlayıp ‘bilimin cinsiyeti olmaz’ diyerek çeşitli disiplinlerde ve bilhassa arkeolojide cinsiyet ayrımının olmadığını savunan yaklaşımlara kayıtsız kalmak epey sıkıntı. Her ne kadar bu durumları lisana getiren kadınlar marjinalize edilerek sözleri ve hareketleri değersizleştirilmeye çalışılsa da geri döndürülmez formda varız. Ne ikincilleştirilmeye ne de çok paha verme/koruma metodu ile pasifize edilmeye isteğimizin olmadığını sık sık lisana getiriyoruz. Pahalı ve eşit olmak için ne palavra bir tarih anlatısına ne de abartılmış bir bayan imgesine muhtaçlık var!
*Doktorant