Bugünlerde minimalist bir anlayışla dekore edilmiş rastgele bir meskeni, bir Antik Helen konutuyla karşılaştırdığınızda, ortalarında çok az fark bulabileceğinizi söylesem bana inanır mıydınız? Elbette ki tasarım kelam konusu olduğunda sonsuz bir çeşitlilikten bahsedebiliriz. Lakin minimalizmin de temel unsurları olarak sayılan fonksiyonellik ve gereklilik kelam konusu olduğunda, Helen meskenlerinin de sırf en gerekli eşyalarla döşendiğinin altını çizmekte yarar var. Helen mobilyaları; sandalyeler, tabureler, koltuklar, masalar ve sandıklardan oluşuyordu. Her eşyanın, mesken sahibinin ömür biçimine dair anlatacak bir öyküsü vardı. Günümüze kadar uzanan bu öykülerin, büyük bir modülü, seramik kaplar üzerindeki tasvirlerdir. Lakin mobilyaların sessiz lisanını çözmeye çalışanlar için asıl büyülü anahtar, Antik Helen’de ozanlar, şairler ve muharrirlerin anlatılarıdır.
Mobilyalar başlangıçta insanların günlük hayatını kolaylaştırabilmek için icat edilmiş eşyalardı. En değerli vazifeleri sahibine konfor sağlamak ve ömür ritmini kolaylaştırmaktan ibaretti. Pekala, günlük hayatın içerisine böylesine dahil edilmiş, beşerle temas eden ve görsel bir sunu materyali olan bu eşyaların vakit içerisinde misyon tariflerinin değişmesi mümkün mü?
Yirmi birinci yüzyılda bu soruya karşılık vermek çok kolay, zira günümüzde birçok şeyin vazife tarifi değişti. Kendimizi sahip olduğumuz eşyalarla tabir etmek artık bir trend ve hepimiz bu trende ayak uyduruyoruz. Geçmişe döndüğümüzde de durum bugünkünden çok farklı değildi. Helen devrinde bile rastgele bir mobilya- tahtları istisna olarak görelimbazen formuyla çoğunlukla ise dizaynındaki inceliklerle, sahibine saygınlık kazandırmanın bir yolunu bulmuştu. Mesela en kolayından, personellik, kullanılan gereç yahut dekorasyondaki aşırılık, kişinin statüsü için kıymetli birer ögeydi.
Peki, mobilyaların ihtişamı, omurdaki ihtişamı yansıtır mı?
Bir arkeoloji müzesinin seramik salonunu gezerken, antik vaktin öykülerini anlatan vazo fotoğraflarının ortasında bir kylixin üzerindeki sahnenin dikkatinizi çektiğini hayal edin. Genç bir erkek, hayli gösterişli bir koltukta otururken tasvir edilmiş. Bu koltuk sanki bir taht olabilir mi? Devrin toplumsal yapısı ve güç bağlantıları hakkında bize neler söylüyor?
TAHTLARIN KULLANIMINI BELİRLEYEN TEMEL UNSUR SAYGINLIKTI
En kolay haliyle, asil bir koltuk olarak tanımlayabileceğimiz tahtlar, dört farklı çeşidiyle karşımıza çıkabilir. Bunlar; tabiatın gücünü temsil eden hayvan pençeli tahtlar, ayakları dönük tahtlar, dikdörtgen ayaklı tahtlar ve sağlam yanlara sahip olanlardır. Tahtları, oturanın ayakları yere değmeyecek halde yüksek yapmak bir gelenekti; tahminen de bu formda oturan kişinin büyüklüğü ve pozisyonu vurgulanmak isteniyordu. Hasebiyle tahtta oturan kişinin ayaklarını dinlendirmesi için de bir ayak taburesi ya da tahta bağlı bir çıkıntı bulunurdu. Vakit zaman ise bu fonksiyon bir yastıkla sağlanabilirdi. Bu nedenle, vazo fotoğraflarında ekseriyetle tahtların yanında yahut klinelerin altında üzerinde bir çift ayakkabıyla tasvir edilen ayak tabureleri dediğimiz başka bir tıp vardır.
Bu tahtların kullanımını belirleyen temel prensip saygınlıktı. Lakin bu saygınlık, zenginlik ile karıştırılmamalı! Vazo fotoğraflarında karşımıza çıkan tahtlarda, çoğunlukla ilah yahut tanrıçaları otururken görürüz. Bununla birlikte, ender de olsa, hükümdarların tahtlarında otururken tasvir edildiği örnekler bilinir. Antik müelliflerden öğrendiklerimizle birleştirdiğimizde kahramanlaştırılmış insanların, hükümdarlar ve tanrı/tanrıçalar üzere onur sahibi şahısların, tahta oturmaya layık görüldüğünü, hasebiyle tahtların asil koltuklar olduğu yorumunu yapabiliriz.
Özellikle edebi metinlerden yola çıkarak şunu söylemek mümkün ki tahtlar; onurlu bir halde oturulması, layık olunması, hürmet duyulması ve sadakat gösterilmesi gereken özel mobilyalar olarak sahiplerine bir büyüklük kazandırmışlardı. Tahtlardan bahsedilirken yüksek, parlak, pırıl pırıl, gümüş kakmalı, hoş işlemeli, hoş yapılı üzere sıfatlar kullanılır. Bu sıfatlar, tahtların asaletini ve görkemini vurgulamak, sahiplerinin toplumsal statüsünü, gücünü ve lüks ömür üslubunu yansıtmak gayesiyle ihtimamla seçilirdi. Tüm bunlar bu mobilya formunu yalnızca bir oturma aracı olmaktan öteye taşıyarak bir sembol haline getirir. Bunlarla birlikte, antik devirde, ölülerin bedelli eşyalarıyla birlikte gömüldüğünü kesinlikle duymuşsunuzdur. Kazılan mezarlarda, itinayla korunmuş tahtların bulunması bir tesadüf mü yoksa bir gerçekliğe ışık tutuyor olabilir mi?
Homeros destanlarında pek çok kere tahtında oturan Zeus’tan, Hera’dan yahut soylulardan bahsedilir. Fakat bu metinler içinde, nispeten özel olarak gördüğüm bir kısma, burada değinmek isterim. Odysseus, konuk olduğu bir meskende yerde otururken, konut sahibi bunu yakışıksız bulur. Onu onurlandırmak ismine, Odysseus’a, gümüş kakmalı bir tahtta oturmasını teklif eder. Helen kültüründe misafirperverliğin değerine dair ipuçları veren bu kısa kıssa, mobilyaların günlük ömür içinde toplumsal statüyü etkilediğini gösteren hoş bir örnektir. Onurlu bir konuğa, gümüş kakmalı bir tahtın teklif edilmesi, konut sahibinin hem varlıklı olduğunu hem de konukseverliğini göstermenin en şık yoludur.
Antik Helen dünyasında, mobilya formlarının tüm yapılarda benzerlik göstereceğini söylemiş olsak da bu cins bir ayrıntı ayrıcalıklı bir hayat üslubuna işaret eder.
EN KARAKTERİSTİK MOBİLYA, HELEN İCADI OLAN KLİSMOS’TU
İnsana ahenk kelam konusu olduğunda, tahminen de en karakteristik mobilya, tıpkı vakitte bir Helen icadı olan klismos (sandalye)’tur. Bu mobilya, Helenlerin sade ve şık tasarım anlayışının ortaya koyduğu güçlü bir kimliktir adeta. Dekore edilmesine ya da süslenmesine gerek yoktur zira hoşluğunu kıvrımlı sırt ve bacaklarının sunduğu görsel ahenkten alır. Tüm sandalyeler ortasında en rahat olanıdır. Sembolik kıymeti tahttan daha az olmasına karşın, bir öbür tıp olan diphros’tan çok daha lüks bir görünüme sahiptir. Çünkü, erken tahtlar ile erken klismos örnekleri ortasındaki benzerlik, bu tipin muhtemelen bir tahttan evirildiğini düşündürür. Son derece şık ve şık görünen bu mobilya, tasvirlerde sıklıkla bayanların odalarında görünmekle bir arada erkekler ve hatta tanrı/tanrıçalar da bu sandalyelerde otururken resmedilmiştir. Edebi metinler de vazo fotoğraflarındaki tasvirleri dayanaklar niteliktedir. Mesela İlyada’da, Hera ve Athena, altın klismoslarında otururken tanımlanır.
Şimdi tekrar hayalimizdeki müzeye dönelim, az evvelki kylixin çabucak yanında bulunan amphoranın yüzeyinde tasvir edilmiş bir klismosu, artık çarçabuk ayırt edebilir miyiz? Eğimli bir sırt ve dışa dönük kıvrımlı bacaklara sahip olan bu sandalye, sırtın sonunda çoğunlukla kuğu başı olarak karşımıza çıkan bir hayvan tepeliğiyle gösterilir. Ayakların yayılarak yere oturması âlâ düzlenmemiş bir tabanda de istikrarda durabilmesini sağlardı. Konforuyla sadeliğini birleştiren bu mobilya elbet göz doyuran dizaynlardan biriydi. Tasvirlerde vakit zaman üzerinde bir minder yahut hayvan derisiyle tasvir edilir ki mobilyayı zenginleştiren bu durum, atlanmaması gereken kıymetli bir detaydır.
PAHALI VE KALİTELİ DOKUMA ESERLERİ AYRICALIKLI ÖMÜR ŞEKLİNE İŞARET EDERDİ
Antik Çağ’da mobilyalar sırf üzerlerine işlenmiş dekoratif desenlerle süslenmiyordu. Tıpkı bugün olduğu üzere yastıklar, örtüler ve kilimler üzere dokuma eserlerinin değerli fonksiyonları vardı. Doğrusu geçmişte çok daha kıymetli olduklarını söylemek de yanlış olmayacaktır. Tüm bunların bol ölçüde olması, oturma kümeleri yahut yatakları daha konforlu hale getirir, böylelikle beşerler çok daha rahat hissederdi. Athenaios, lüks yaşayan bir genç erkeği tanımlarken altına serilen kıymetli kilimlerden, başının altında en kaliteli keten ve mor renkte üç yastık ve ayaklarının altında iki yastık olmasından bahseder. Değerli ve kaliteli dokuma eserleri ayrıcalıklı bir ömür şekline işaret ederdi. Ayrıyeten bu dokuma eserlerinin renk ve desenleri eşyayla birlikte ömür alanını çok daha estetik ve göz alıcı bir hale getirebilirdi. Münasebetiyle hem konfor hem de estetik açıdan sağladığı avantajlarla günlük ömrün vazgeçilmez ögelerinden sayılırlardı.
Elbette sırf klismoslarda değil, tüm oturma kümesi mobilyalarının üzerlerinde bu biçimde minderler ve örtülere rastlamak mümkün. Dört dikey bacağa sahip ve bir sırt yahut kol desteği olmayan, günümüz tabureleriyle büsbütün benzeri formda kolay ve gösterişsiz olan bir diphros’un desenli örtülerle süslenmiş tasviri onu çok daha göz alıcı gösterebilirdi. Diphros pek çok metinde taht ve klismos ile karşılaştırıldığında sandalyeler ortasında en mütevazısı olarak tanımlanır. Fakat bu onu daha az değerli kılmaz. Vazo fotoğraflarında ve edebiyatta tanrı/tanrıçalar ve kahramanlar sıklıkla diphros’ta otururken betimlenir. Ayrıyeten hazine listelerinde ismi geçer. Hasebiyle diphros’un sıradan bir sandalye olduğu ve hem toplumun seçkinleri hem de halk tarafından kullanıldığı, yalnızca meskenlerde değil iş yerlerinde de tercih edildiği sonucuna varabiliriz.
Diphros’un Helen vazo fotoğraflarında çok sayıda tasvirindeki örneklerinden, kolay kolay taşınabildiğini de görmekteyiz ki bu durumda hem hafif hem pratik ve fonksiyonel olan bu mobilyanın herkes tarafından benimsenmiş olması şaşırtan değil. Fakat doğal ki varlıklı şahısların diphros’ları küçük ayrıntılarla başkalarından ayrılırdı. Bilhassa altın, gümüş, fildişi üzere gereçler kullanılarak yapılmış mobilyalar bir zenginlik göstergesiydi.
MOBİLYA ESKİ ÇAĞLARDA FERDÎ EŞYAYDI
Günümüzde mobilyalar bir yere aittir ve birlikte kıymetlendirilir. Halbuki eski çağlarda çok daha şahsî eşyalar olduğunu görürüz. Örneğin, yazılı kaynaklar Antik Helen’de varlıklı şahısların pazar yerlerine giderken dinlenmek istediklerinde yahut oturmaları gerektiğinde rastgele bir yere oturmak zorunda kalmasınlar diye hizmetkarlarının taburelerini yanlarında taşıdığını söyler. Bu türlü bir durumda hafifliğiyle elbette en gerçek seçim bir diphros ya da sırtı olmayan bir öbür tabure tipi olan diphros okladias’tır. Dikey yerine çapraz olarak kesişen bacaklara sahip bu tabure katlanabilirdir ve bu özelliğiyle tüm sandalyeler ortasında en kolay taşınabilir olanıdır. Helen örnekleri ortasında iki ana tip bulunuyordu. Biri eğimli bacaklara sahip olup hayvan pençesi halinde sonlanırken, oburu ise düz ve sade bacaklara sahipti.
Diphros ve diphros okladias dışında sırtı olmayan öteki bir tabure örneği ise kutu gibisi olanlardır. Birinci bakışta bir sandık üzere de algılanabilecek olan bu oturma mobilyasında rastgele bir menteşe izine rastlanmaması sandık olmadığını ispatlar. Form olarak o kadar kolaydır ki Helenlerin kendi icadı mı olduğunu ya da bir yerden mi alındığını söylemek mümkün değil. Vazo fotoğraflarındaki örneklerinde ekseriyetle geometrik desenlerle süslendiğini gördüğümüz bu tabureler muhtemelen her Helen meskeninde bulunuyordu.
Bilgi ve bilgelik arayışı içinde olan insanların, bir ortaya geldikleri yerlerin sembolü olarak tanımlayabileceğimiz banklar da Antik Helen dünyasında kullanılan mobilyalar ortasında sayılabilir. Birden fazla insanın oturmasını sağlamak için tasarlanmış uzun ve sırtı olmayan bu oturma kümesi mobilyasının tasvirlerini vazo fotoğraflarında göremeyiz fakat yazılı metinler bankların kullanıldığını açıkça belirtir. Bilhassa filozof ya da sofistler üzere ders veren şahısları dinleyen insanların banklarda oturduğundan bahsedilir. Kim bilir tahminen de beşerler hayatlarının en kıymetli derslerini bu özel mobilyaların üzerinde alıyorlardı.
SOYLULAR, ZİYAFETLERDE KLİNELERDE YEMEK YER, SOHBET EDER, EĞLENİRLERDİ
Bir öteki yeterli bilinen mobilya tipi olan ve hatta günümüze psikiyatristler aracılığı ile ulaşmayı başaran klineden bahsedelim biraz. Uzanın efendim, çocukluğunuza ineceğiz!
Antik Helen konutlarının vazgeçilmez mobilyalarından olan klineler, çağdaş yatak ve koltuğun fonksiyonunu birleştirirdi. Klineler sırf uyumak için değil ziyafetlerde de kullanılırdı. Soylular, konutlarındaki ziyafetlerde konuklarıyla birlikte klinelerde uzanır, yemek yer, sohbet eder, eğlenirlerdi. Hizmetçilerin onlara hizmet ettiği seramik tasvirlerde de görünen bu durum başlı başına bir ayrıcalıktı. Toplumun alt kısmından bir insanın uzanıp ziyafet çekerken ona hizmet edildiğini hayal etmek bugün bile mümkün değil.
Klinelerin imalinde kullanılan gümüş ve fildişi materyaller lüksü simgelerdi. Bir yatak hazırlanırken bugün olduğu üzere örtüler ve yastıklar kullanılırdı. Keten nadiren kullanılan kıymetli bir kumaştı. Yazılı kaynaklarda ‘gül kokan örtüler’ üzere sözlerle bahsedilen parfümlü yatak örtüleri ve bol yastık zenginlik göstergesiydi.
Klinenin üzerinde uzanmak ve oturmak ortasındaki farklar gözetilirdi, uzanmak ayrıcalıklı sayılırdı. Vazo fotoğraflarında klinelerde uzanan erkekler ve onlara eşlik eden bayanlar görülür; lakin bu bayanlar sahnedeki erkeklerin eşleri değil, öteki kadınlardı. Zira evli bayanlar hem kocalarıyla yemeğe gitmez hem de öteki erkeklerle yemek yemesi uygun bulunmazdı. Büyük bir saygınlık ve ahlaki kıymet taşıyan bu durumun, toplumsal normları yansıttığını rahatlıkla söyleyebiliriz.
Ziyafetlerde klinelerin önünde üç yahut dört ayaklı dikdörtgen masalar bulunurdu. Bu masalar sadece yiyecek ve içecek sunmak için kullanılırdı ve hafif olmaları, ziyafetten sonra kolay kolay kaldırılabilmeleri açısından kıymetliydi. Masalar, klinelerin altına itilebilecek halde tasarlanmıştı.
FİLDİŞİ, ALTIN YA DA GÜMÜŞ KAKMALI MASALAR
Masaların üretiminde kullanılan materyal çoğunlukla ahşap olmakla bir arada öteki mobilyalardaki durum burada da geçerliydi. Daha lüks bir masa yapılmak istendiğinde fildişi, altın ya da gümüş oyma yahut kakmalar yapılırdı. Masanın düzenlenmesi, sunulan yiyecekler üzere ayrıntılar da her vakit konut sahibinin toplumsal statüsüne dair büyük iletiler verirdi.
Masaların, Helen seramiklerindeki tasvirleriyle ilgili en dikkat cazip öge ise tartışmasız altında sadık dostlarımız olan köpeklerin dinleniyor olmasıydı. Zenginlik ve bolluk içinde bir hayatın sembolü olan bu köpeklerin ne maksatla kullanıldığının en açık sözü Homeros’tan gelir. Odysseus destanında sofra köpeklerinden ‘efendileri tarafından gösteriş için beslenenler’ diye bahsedilir. Münasebetiyle, görkemli bir ziyafetin en değerli rollerinden biri onların varlığı ile ilişkilendirilebilir.
Helenler, Roma devrine kadar çağdaş dolaplar yerine boyutları kullanım hedeflerine nazaran değişen sandıklar kullanır ve eşyalarını bu formda koruma ederlerdi. Örneğin, mücevherler için küçük ve şık sandıklar kullanılırken, aletler ve kıyafetler üzere eşyalar için daha büyük sandıklar tercih ediliyordu. Vazolardaki tasvirlerde, bu sandıkların çoğunlukla bayanların yerlerinde yer aldığını görürüz. Hasebiyle bayanların günlük hayatta üstlendiği rollerden biri olan konut tertibini sağlamak ve eşyalarını nizamlı bir halde koruma etmek için sandıkları kullandığı sonucunu çıkarabiliriz. Değişen boyutlarına karşın formlarda bir ayrım gözetilmez, sandıklar her vakit tıpkı biçimde tasarlanırdı. Düz yahut çatılı kapaklara sahiptiler ve zenginleştirilmek istenenler pahalı gereçlerle süslenirdi. Sandığın yabancılar tarafından açılmaması için kapakta ve sandığın gövdesinde yer alan iki kulp bir ip ile birleştirilerek sıkıca bağlanır, akabinde mühürlenirdi.
Sandık, kırmızı figürlü pyxis, MÖ 500-470. Gündelik kullanım eşyaları ekseriyetle sandıklara yerleştirilmez onun yerine çivilerle duvara asılırdı. Raf olarak isimlendirebileceğimiz ve bugün hala konutlarımızda örneklerini görebileceğimiz bu pratik tahlil, tasvirlerde sıklıkla karşımıza çıkar. Araştırmalardan anladığımız kadarıyla, insanların, bu çeşit bir mobilya kullanmanın avantajlarından faydalanarak yerleri düzenlediğini söyleyebiliriz.
Diphros okladias, siyah figürlü amphora, Lysippides Ressamı, MÖ 520. EV İÇİ LÜKS GÖSTERGESİ: KYKLİKEİON
Değineceğimiz son mobilya, varlığı prestijiyle konut içi lüks göstergesi olarak isimlendirilebilir. Kyklikeion isimli bu mobilya, altın yahut gümüş kaplar, heykeller yahut misal şeylerin korunaklı bir halde koruma edilmesi ve birebir vakitte sergilenmesi için kullanılıyordu. Günümüzde büfe ile emsal özelliklere sahip bu mobilya; vazo fotoğrafları, kabartma yahut başka tasvirlerde pek görünmez. Bu durum, kyklikeionun bilhassa ayrıcalıklı bir bölüme ilişkin olduğunu ve günlük ömürde yaygın olarak kullanılmadığını gösteren işaretlerden birisidir.
Antik periyottaki lüks mobilyaların, günlük hayatta nasıl bir rol oynadığına dair ipuçları arıyorsak, Filozof Theophrastos’un ‘Karakterler’ isimli yapıtında geçen bir kısma bilhassa dikkatinizi çekmek isterim. Yapıtta, bir erkeğin yatağında uzanırken, karısına sandığın ve kyklikeionun mühürlü olup olmadığını sorduğu anlatılır. Demek ki antik periyottaki lüks mobilyalar, yalnızca görsel bir estetik öge olmaktan öte, birebir vakitte kıymetli eşyaların korunaklı ve inançlı bir biçimde koruma edilmesini sağlamada değerli bir role sahipti.
MOBİLYALAR, HALA KİM OLDUĞUMUZU ANLATAN SİMGELERDEN BİRİ Mİ?
Efendim, gelin şimdiye kadar konuştuklarımızı bir toparlayalım. Antik Helen dünyasında çok sayıda mobilya olduğunu, bilhassa aşikâr başlı olanların çabucak her meskende karşımıza çıktığını, bunların kullanılan materyal ve tasarım ayrıntıları ile ekonomik olarak sınıflandığını söyledik. Yeniden mobilyaların, Antik Helen toplumundaki rolünün yalnızca günlük ömrün konforu ve fonksiyonuyla sonlu kalmadığının, tıpkı vakitte bir nevi güç sembolü olarak, toplumsal statü ve zenginliği temsil ettiğinin de altını çizdik.
Vazo fotoğrafları ve edebi metinlerdeki tasvirler üzerinden, mobilyaların, toplumsal statüyü söz etmede ve kişinin saygınlığını vurgulamada nasıl kullanıldığını örneklerle gösterdik. Yani, klismos sandalyelerin zarifliği, tahtların asaleti, diphros’un mütevazılığı ve klinelerin ziyafetlerdeki ehemmiyeti üzere örneklerle, mobilyaların, fonksiyonel olmanın ötesinde estetik ve sembolik bir bedel taşıdığını kanıtladık. Pekala geçmişten günümüze uzandığımızda, mobilyalar, hala kim olduğumuzu anlatan en güçlü simgelerden biri olmaya devam ediyor mu?
Şimdilerde mobilyaların fonksiyonu ve tasarımı, insanların; zevkleri, pahaları, ömür stilleri ve hatta siyasi tercihleri hakkında bile ipuçları verebilir. Tıpkı Antik Helen’de olduğu üzere, bugün de toplumsal statüsü daha yüksek olan beşerler tercihlerinde fark yaratmayı arzularlar. Bu nedenle, pek çok meslek kümesi çalışma alanlarını makul kriterlere nazaran düzenler. Bilhassa yöneticilerin odaları ekseriyetle öbür çalışanlardan farklı tasarlanır ve daha gösterişli mobilyalar tercih edilir. Bir restorana girdiğinizde, tercih edilen mobilyaların ödeyeceğiniz hesap hakkında fikir verme potansiyeli vardır. Tüm bu ve gibisi müşahedeler mobilyaların günlük hayatın sessiz şahitleri olarak toplumsal, kültürel ve ekonomik dinamiklerimizi anlamada hala hayli aktif bir rol üstlendiğini gösterir. Pekala, mobilya tercihlerinizin, kimliğiniz hakkında neler söyleyebileceğini hiç düşündünüz mü?
*Arkeolog